İşçi ve işverenin aralarında akdedilen iş sözleşmesini devam ettirip ettirmeme kararını belirli bir sürenin sonunda vermelerine olanak tanıyan deneme süreli iş sözleşmeleri, 4857 sayılı İş Kanunu’nun 15. Maddesinde düzenlenmiş olup Kanun’un ilgili maddesi şu şekildedir:
‘’MADDE 15. – Taraflarca iş sözleşmesine bir deneme kaydı konulduğunda, bunun süresi en çok iki ay olabilir. Ancak deneme süresi toplu iş sözleşmeleriyle dört aya kadar uzatılabilir.
Deneme süresi içinde taraflar iş sözleşmesini bildirim süresine gerek olmaksızın ve tazminatsız feshedebilir. İşçinin çalıştığı günler için ücret ve diğer hakları saklıdır.”
Deneme süresi, iş sözleşmesine konulacak bir hükümle; işçinin çalışma şartlarını görmesi, sözleşme ile üstlenilen işin somut duruma uygunluğu ve işi yapabilme becerisini anlaması, işverenin ise işçinin sözleşme ile üstlendiği işi yapabilme yeteneğini ve verimini ölçen bir süredir. Yargıtay, iş sözleşmesi taraflar arasında karşılıklı güvene dayalı sürekli borç ilişkisi kurduğu için işçinin meslekî bilgi ve becerisini, çalışma şekli ile işyerine uyumu ve davranışlarını öğrenme bakımından belli bir süre denenmesinde işverenin korunmaya değer bir menfaati bulunduğu görüşünü benimsemektedir.
Asıl olan iş sözleşmesinin deneme süresi söz konusu olmaksızın yapılmasıdır. İş sözleşmesinin deneme süresi kaydıyla yapılmış olması, istisnai bir durumdur. Deneme süresinin varlığını iddia eden taraf, başkaca delil ve belirtiyle kanıtlanmış olmadıkça istisnai durumu ileri sürmüş olduğundan, bu iddiasını ispatla yükümlü tutulmalıdır.
Bir iş sözleşmesinde deneme süresinin öngörülebilmesi için o sözleşmenin sürekli iş sözleşmesi olması gerekmektedir. Belirtilen sürekli iş sözleşmesinin belirli ya da belirsiz süreli bir iş sözleşmesi olmasına engel yoktur.
Yargıtay aynı zamanda bir iş sözleşmesinde deneme süresinin kararlaştırılabilmesi için sözleşmede deneme süresi bulunduğunun açıkça kararlaştırılmış olması şartını da aramakta iken deneme süreli iş sözleşmesinin şekli konusunda yasada açık bir hüküm bulunmamakta olup Kanun’a göre deneme süreli iş sözleşmesinin yazılı şekilde yapılması bir geçerlilik şartı değil ispat şartı niteliğindedir.
İş Kanunu’nun 15. Maddesinde belirtildiği üzere, deneme süreli iş sözleşmeleri bireysel iş sözleşmelerinde en çok 2 aya kadar olabilirken bu süre toplu iş sözleşmeleriyle 4 aya kadar uzatılabilmektedir. Tarafların sözleşmenin deneme süreli olduğunu belirtmesi ancak herhangi bir süre öngörmemeleri halinde ise varsa toplu iş sözleşmesinde belirtilen süre; toplu iş sözleşmesinde de böyle bir süre belirtilmemiş ise yoksa İş Kanunu’nda belirtilen deneme süresi esas alınmalıdır. Deneme süresi işçinin fiilen işe başlaması ile hüküm ifade eder.
506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu’nun tüm hükümleri deneme süreli işçiler için de uygulanır. Deneme süresinin varlığı, işçinin bu süre içerisinde sigortasız çalışmasını haklı göstermez.
İşçinin iş güvencesi, kıdem tazminatı ve yıllık izin hakkı açısından 2 veya 4 aylık deneme süresinin varlığı bu hakları etkilememektedir. Bu hakların elde edilmesi için aranan çalışma süresinin hesabında deneme süreleri de çalışma süresinden sayılır.
İşçinin ücreti, fazla mesai ve genel tatillerde çalışması yönünden ise Kanun’un 15. Maddesinin son fıkrası “İşçinin çalıştığı günler için ücret ve diğer hakları saklıdır.” Şeklinde olup ücret, fazla çalışmalara ilişkin ücret hakları, hafta tatili, ulusal bayram ve genel tatil günlerinde ücretli dinlenme hakkı, ulusal bayram ve genel tatil günlerinde çalışmışsa ilave ücret hakkı ve iş sözleşmesi ve toplu iş sözleşmelerinde öngörülen tüm işçilik hakları, öngörülen şartların gerçekleşmesi halinde deneme süresinde de söz konusu olur.
İşçinin deneme süresi içerisinde iş görme sadakat, özen, itaat yükümlülüğü; işveren ücret ödeme, işçiyi gözetme, eşit davranma yükümlülüğü bulunduğu gibi, rekabet yapmama yasağına tabidir. Deneme süresi içerisinde işçi sendikaya üye olabilir, grev hakkını kullanabilir, toplu iş sözleşmesinden yararlanabilir. Deneme süresi geçtikten sonra, bu süre kıdeme bağlı hakların hesaplanmasında dikkate alınır.
Deneme süresi içerisinde beklentilere ulaşılamaması halinde işveren bildirim süresi tanıma ve tazminat ödeme yükümü olmaksızın iş sözleşmesini feshetme imkanına sahiptir. Deneme süresinin varlığı halinde, iş sözleşmesini deneme süresi içinde feshedecek olan işçi ve işveren açısından herhangi bir bildirim şartı ve ihbar tazminatı yükümlülüğü bulunmamaktadır.
AKSAN HUKUK BÜROSU